Speculatie verstoort voedselmarkt

De akkerbouwers in Minnesota, Missouri en South Dakota kunnen zich in de handen wrijven. De prijzen op de termijnmarkt wijzen op een verdere stijging. Bij hun eigen bank kunnen ze prijszekerheid over de huidige oogst krijgen door een termijncontract af te sluiten. Ze verkopen hun producten nu al tegen een vaste prijs terwijl ze pas over zes maanden leveren. In het verleden waren meel- of veevoederfabrieken hun tegenpartij. Via het kopen van deze contracten verzekerden die zich van voldoende aanvoer. Toen werden al die contracten verhandeld via officiële termijnbeurzen als de fameuze Chicago Board of Trade, de spil in de Amerikaanse graanschuur.

Maar nu kan de bank de termijncontracten ook in een mandje met andere contracten stoppen en die aan een verzekeraar in Japan verkopen of een hedgefonds in Engeland, een speculant in India, een pensioenfonds in Nederland of een zakenbank in Rusland. Die hebben één overeenkomst ze willen het graan of de mais niet hebben. Maar ze hopen wel dat de prijs heel snel stijgt zodat ze winst maken. En zo gaat de oogst van de akkerbouwer in Minnesota virtueel de wereld over: van Japan naar Europa, Australië, India en weer terug naar Amerika waar de meelfabriek het uiteindelijk koopt, maar misschien tegen een veel hogere prijs.

Het lijkt een beetje op de handel in de zogenoemde subprimes risicohypotheken die in 2007 en 2008 als een virus over de hele wereld was uitgezaaid en een crisis veroorzaakte die de wereld nu nog in zijn greep houdt. Hierdoor moesten beleggers uitwijken naar andere producten. De markt voor financiële producten werd ineens nauwlettend in het oog gehouden, aandelen waren te riskant geworden en obligaties gaven te weinig rente. Commodities, zowel de hard commodities (goud, zilver, koper en olie), als de soft commodities (granen, cacao, koffie, soja, suiker en andere landbouwproducten) werden de nieuwe hype.

In vijf jaar stroomden honderden miljarden euro’s en dollars naar de goederenmarkt. Die werden door al dat geld alle kanten op geslingerd. Koen Jansen, fondsmanager van het Triodos Sustainability Trade Fund, zegt dat prijsschommelingen op die markten normaal zijn. ‘Maar ze zijn niet meer verklaarbaar door reële factoren zoals vraag en aanbod, droogte of natheid, wisselkoersen en voorraadvorming.’ Uit onderzoek dat Triodos door de Universiteit van Utrecht heeft laten doen, blijkt dat eenderde van de prijsvorming van commodities als soja, graan en ook olie wordt veroorzaakt door excessieve speculatie. ‘Er zijn enorme sommen op een relatief kleine markt gekomen. Dan krijg je prijseffecten.’

Dat wordt ook erkend door de FAO, de voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties. De Nederlandse permanente vertegenwoordiger bij de FAO, ex-minister Agnes van Ardenne, zegt dat speculatie mogelijk een van de redenen is van de voedelcrisis, waardoor ruim een miljard mensen in de wereld honger lijden. ‘We zijn ook blij dat Frankrijk als voorzitter van de G20 de volatiliteit van commodity-markten wil laten onderzoeken.’

Volgens het Nederlands-Britse concern Unilever dat veel grondstoffen en landbouwproducten inkoopt voor de fabricage van onder meer margarine, zijn de huidige prijzen voor landbouwproducten losgezogen van de reële prijs. ‘De markt is zo volatiel dat wij ook steeds meer moeten hedgen om onze voorraden zeker te stellen, zegt Mark Engel, hoofd inkoop Unilever vanuit Zwisterland. ‘Niemand durft nog langere termijncontracten af te sluiten.’

Mandje met landbouwproducten
Institutionele beleggers en hedgefondsen hebben de afgelopen jaren hun toevlucht gezocht in zogeheten indexfondsen; een mandje met landbouwproducten en soms ook delfstoffen. In de afgelopen vijf jaar steeg het handelsvolume van indexfondsen van 13 miljard naar 260 miljard dollar. Zakenbanken als Goldman Sachs die de producten ontwikkelen, kopen bovendien direct handelscontracten op om te verhandelen. Ze fungeren zelf als tegenpartij door deze contracten voor te financieren.

Op welke schaal deze handel plaatsvindt en hoeveel winst ermee wordt gemaakt is volgens Myriam Vander Stichele van de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) volkomen ondoorzichtig, omdat die handel buiten de beurzen plaatsvindt. ‘Gezien de grote bonussen die weer worden uitgekeerd, kun je ervan uitgaan dat die winsten fors zijn’, aldus Vander Stichele.

Ontwikkelingsorganisaties en linkse partijen als de SP dringen aan op maatregelen. SOMO pleit zelfs voor een verbod op indexbeleggen. Koert Jansen van Triodos: ‘Institutionele beleggers moeten zich ervan bewust worden welke invloed ze hebben op de voedselmarkt. Het kan desastreuze gevolgen hebben’, aldus Jansen. De afgelopen weken leidden hoge voedselprijzen al tot rellen in onder meer Algerije en Tunesië.

Daarnaast lopen de boeren wereldwijd het risico dat de prijs voor hun producten inzakt als speculanten zich ineens terugtrekken en de voedselzeepbel net als de vastgoedzeepbel ontploft.

In het verleden is gebleken dat de markt in commodities relatief beperkt is. Als er veel geld in wordt geïnvesteerd, vliegen de prijzen daardoor sneller omhoog, vooral die van zeldzame edelmetalen als goud. Markten zijn gemakkelijk te manipuleren. In december zou de bank Chase J.P. Morgan voor één miljard dollar 80 procent van alle kopercontracten van de London Metal Exchange hebben kunnen opkopen. Het Britse handelshuis Armajaro wist in korte tijd enorme posities in te nemen in cacao een investering van een miljard dollar.

Jansen van Triodos vindt dat laatste nog niet eens zo’n probleem. ‘Marktcornering’, zoals dat heet, is zo oud als de weg naar Rome. De gebroeders Hunt manipuleerden begin jaren tachtig de hele zilvermarkt. ‘Dat is eigenlijk een traditionele vorm van manipulatie, gebaseerd op kennis van de markt. Veel erger is wat nu gebeurt: de pure financiële speculatie. Hierbij wordt continu geld in de markt gepompt zonder de fundamentele marktfactoren in de verschillende grondstoffenmarkten te overwegen.’

Uit onderzoek van SOMO blijkt dat zakenbanken een grote rol spelen in de prijsopdrijving. Ze ontwikkelden niet alleen de indexfondsen, waar grote institutionele beleggers in nog geen vijf jaar tijd ruim 270 miljard dollar pompten, ze handelen bovendien onderling onzichtbaar voor de buitenwereld over-the-counter in indexruilcontracten, zogenoemde swaps op commodities. ‘Die contracten zijn door toezichthouders niet te herleiden naar de verschillende marktpartijen. Onbekend is welke fees eraan hangen en hoeveel winst ermee wordt gemaakt’, zegt Myriam Vander Stichele van SOMO. Agnes van Ardenne beaamt dit: ‘We hebben geen idee wie de aan- en opkopers op de goederenmarkten zijn.’

Particulieren op de voedselmarkt
Inmiddels kunnen op de voedselmarkt ook particulieren beleggen via zogeheten commodity exchange trading funds. De afgelopen paar jaar zijn er jaarlijks wereldwijd honderden van deze beleggingsfondsen bij gekomen. Het probleem is dat de indexfondsen steeds meer contracten moeten opkopen om de ingelegde premies af te dekken. Die contracten moeten dan weer worden doorverkocht, omdat het ze niet om de feitelijke levering van grondstoffen gaat, legt Vander Stichele uit.

Banken en beleggers denken dat die vrees ongegrond is. Volgens Rabobank International wordt de prijs vooral bepaald door de schaarste van landbouwproducten en de toenemende vraag naar voedsel, vooral vanwege de gestegen welvaart in Azië. ‘De inleg van institutionele beleggers heeft zeker impact. Maar de toegenomen liquiditeit is juist goed voor de producenten, omdat ze zo meer investeringsruimte krijgen’, aldus Jasper van Wel uit Londen.

Volgens zakenbanken gaat het ook te ver om banken en beleggers ‘de schuld’ te geven van de voedselprijsstijgingen. Ze wijzen ook op mislukte oogsten als gevolg van droogte of overstromingen en een toenemende druk op landbouwgrond door biobrandstoffen. ‘Die drives zijn veel groter’, aldus Van Wel van Rabobank International. De vrees voor een zeepbel is daarom ongegrond.

De Franse president Sarkozy die dit jaar voorzitter is van de G20, wil dat bekend wordt wie op die markten handelen en hoe groot de volumes zijn. Dat zou kunnen door alle termijnhandel op officiële termijnbeurzen te concentreren. Beurzen kunnen de handel stilleggen of een limiet aan handelsvolumes stellen. Ook wordt daar de levering en betaling geregeld via clearinghouses die borg vragen. In Amerika is nu een wet (Dodd Frank Act) in de maak die de termijnhandel aan regels bindt. Er is ook al een echte toezichthouder. In Europa hebben de banken op dit terrein nog vrij spel.

Pure financiële speculatie
De partijen die nu de noodklok luiden, willen de boeren en afnemers als meelfabrieken of multinationals als Unilever niet het recht ontnemen om risico’s af te dekken. Ze willen dat er een einde wordt gemaakt aan de pure financiële speculatie. Ontwikkelingsorganisaties als OxfamNovib willen vooral ook dat overheden meer investeren in de landbouw om productieprocessen te verbeteren en grotere voorraden aan te leggen. ‘De landbouw is jarenlang verwaarloosd, aldus Madelon Meijer van OxfamNovib. ‘Het just in time-denken heeft de handel heel lucratief gemaakt voor speculanten’, zegt ook Vander Stichele.

Voedselgigant Unilever merkt dat dagelijks. Volgens Marc Engel ‘is er de laatste drie maanden sprake van een rally’. ‘Sojabonen worden in de tijd dat ze van de leverancier naar de fabrikant gaan tussentijds wel vijf tot zes keer verhandeld. Er is nog nooit zoveel speculatieve cash in omgegaan.’

Toch moet het effect van speculatie op de prijzen niet worden overschat, vindt Michiel Keyzer, hoogleraar economie en directeur van de Stichting Onderzoek Wereldvoedselvoorziening van de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Bij de voedselcrisis in 2008 dacht men ook dat de prijzen waren opgedreven door de indexfondsen. Dat bleek helemaal niet het geval.’ Of dat nu wel het geval is, zal pas achteraf blijken. ‘We hebben het hier niet over wijn of goud maar over landbouwproducten. Als er al sprake is van een zeepbel, dan is het er eentje van hooguit drie maanden tot de volgende oogst.’ De roep om strengere regels is volgens Keyzer contraproductief. ‘Regulering en quotering drijft de waarde van de termijncontracten alleen maar op.’

Na de voedselcrisis in 2008 hebben de Amerikaanse autoriteiten hard ingegrepen op de termijnmarkten in Chicago. De termijnmarktprijzen waren toen volledig losgezongen van de reële prijzen. Er werd veel speculatief ingekocht door financiële handelaren en de voorraden bleven liggen langs de Illinois River omdat het goedkoper was om ze te laten rotten dan ze te transporteren. Nu geldt in Chicago een boete voor het aanhouden van te grote voorraden en er zijn virtuele certificaten uitgegeven om de prijs van reële handelscertificaten (garantie op feitelijke productie en levering door handelshuizen) te temperen. Nu moeten we weer oppassen voor lucht in die handel.’

Nederlands ontbijt zal flink duurder worden

Hoe werken goederentermijncontracten?

Alle afzonderlijke grondstoffen voor het ontbijt zijn op de goederentermijnmarkten in 2010flink in prijs gestegen. Of het nu gaat om graan, tarwe, maïs, koffiebonen, sinaasappels, zuivel, suiker of zonnebloemolie. Zelfs het katoen van het tafellaken is fors in prijs gestegen. Tot nu toe zijn de gestegen prijzen nog niet doorberekend in de winkelprijzen.

Marc Engel, hoofd inkoop bij Unilever in Zwitserland, zegt dat het voor fabrikanten in ontwikkelde landen lastig is om prijzen door te berekenen aan de consument. We kijken altijd eerst of we nog iets kunnen verbeteren aan het productieproces en pas in laatste instantie naar de prijs.’ Een Casino bruin bij AH kostte op 1 januari vorig jaar 1,03 euro. Dezelfde prijs gold op 31 december. Een pak bastardsuiker van Van Gilse daalde zelfs in prijs van 0,55 naar 0,54.

DE Aroma Rood snelfiltermaling van 500 gram steeg vorig jaar bij AH wel al van 3,03 naar 3,54 euro.

Termijncontracten die tegenwoordig vrijwel uitsluitend met de Engelse term futures worden aangeduid, werken simpel. Een akkerbouwer in Groningen die 20 hectare aardappelen heeft staan, kan zich nu van een vaste prijs verzekeren voor de oogst van de komende zomer. IJs en weder dienende denkt hij ongeveer 100 ton aardappelen te kunnen oogsten.

De akkerbouwer is heel tevreden als hij voor zijn aardappelen 34 euro per 100 kilo kan beuren. Dan levert de hele oogst 34 duizend euro op een bedrag waar hij wel van denkt te kunnen leven. Hij kan die opbrengst nu gaan vastleggen bij zijn bank. Die zal voor hem een termijncontract aanschaffen waarmee die prijs wordt zeker gelegd. Gestandariseerd worden op de beurzen contracten van 25 ton in aardappelen verhandeld. Hij moet 40 contracten hebben die hem verplichten in juni 100 ton aardappelen te leveren voor 34 euro per 100 kilo. Op de termijnmarkt moet een tegenpartij worden gevonden die deze aardappelen voor die prijs wel wil hebben: bijvoorbeeld een fritesfabrikant die zekerheid wil over de aankoopprijs.

De prijs van aardappelen schommelt op de Eurex in Frankfurt rond de 33 euro per 100 kilo. Net als van graan, suiker en koffie is de prijs van aardappelen geëxplodeerd. Verwacht wordt dat die stijging doorzet. Voor levering in juni luidt de prijs op de termijnbeurs al 35,20 euro, omdat de handelaren vermoeden dat de prijs verder zal stijgen.

Als de boer de aardappelen nu verkoopt voor levering in juni, krijgt hij alvast een voorschotje van 2.200 euro. Daar gaan natuurlijk wel bemiddelingskosten provisie van tussenpersonen van af. De fritesfabrikant moet hetzelfde bedrag plus de kosten betalen om er zeker van te zijn dat hij de aardappelen voor die prijs krijgt.

Indien de prijs van aardappelen in juni is gestegen tot 40 euro per 100 kilo zal de akkerbouwer zich achter de oren krabben. Zonder contract had hij 3.800 euro meer verdiend aan zijn aardappelen: 6.000 euro minus de 2.200 euro die hij voor het termijncontract heeft ontvangen. Maar als de prijs daalt tot 25 euro, kan hij zich in de handen knijpen. Hij heeft niet alleen een premie van 2.200 euro opgestreken, maar ook zich nog eens verzekerd van 8.000 euro aan anders gemiste inkomsten.

Nederland heeft heel lang zijn eigen termijnbeurs gehad waar naast aardappelen ook bintjes en slachtvarkers werden verhandeld. De Agrarische Termijnmarkt was tot de eeuwwisseling nog gevestigd aan het Damrak. Inmiddels is deze markt opgegaan in de Eurex in Frankfurt. De grootste termijnbeurs in de wereld is de CME Group in Chicago waar in 2007 de Chicago Board of Trade en Chicago Mercantile Exchange samengingen.

De prijs van aardappelen is geëxplodeerd
Granen, cacao, koffie, soja, suiker en andere landbouwproducten zijn de nieuwe prooi van banken en beleggers. De prijzen gaan vooral omhoog.

Bron: de Volkskrant