“Bestrijd vuur met vuur”

Drie strijdvaardige sprekers over hun aanpak en visie op het terugwinnen van zeggenschap op multinationals maakten het jubileumdebat in het kader van veertig jaar SOMO onvergetelijk. Sprekers en publiek konden nog wel uren doorpraten.

Dat bleek uit de hoeveelheid en diversiteit van vragen na de prikkelende betogen van Eva Joly (lid van het Europees Parlement), mensenrechten advocaat Martyn Day en Ewald Engelen (o.a. financieel geograaf UvA). Zo’n 250 gasten stroomden op 2 december de historische Aula van het Academiegebouw aan het Domplein in Utrecht binnen. Het gemêleerde gezelschap – uit de ngo-wereld, bedrijfsleven, beleidsmaker en studenten – kregen pakkende betogen van drie markante sprekers te horen en waren actief betrokken via social media (#somo40)(opens in new window) en een interactieve meningentool. Alle drie de sprekers benadrukten dat de huidige (juridische, politieke en economische) systemen niet goed functioneren. Onethisch gedrag van multinationals kan volgens de sprekers aangepakt worden door aanpassing van bestaande regels en wetten, maar ook door het kopen van eerlijke producten en naming and shaming.

Te complex systeem

Eva Joly ziet dat veranderingen langzaam gaan, maar heeft er een groot vertrouwen in dat we het onrecht kunnen aanpakken. Daarom wijdt zij veel tijd aan het bevechten van belastingontduiking en corruptie. Grote bedrijven spinnen complexe webben om zich heen, bijvoorbeeld door ‘transfer pricing techniques’. Wie de eigenaar van een multinational is, is vaak onduidelijk en moeilijk te onderzoeken. Daarom pleit Joly voor een registratie van ‘beneficial ownership’ en een eenvoudiger belastingsysteem: belasting betalen daar waar de activiteit plaatsvindt. Dan kan een ontwikkelingsland tenminste verdienen aan haar grondstoffen. Deze inkomsten liggen zullen zelfs hoger liggen dan wat het land aan ontwikkelingsgeld ontvangt.

Joly drukte iedereen op het hart kritische vragen te blijven stellen. In de jaren negentig deed Joly onderzoek naar het Franse oliebedrijf Elf Aquitaine wat tientallen veroordelingen van mensen uit de olie-industrie tot gevolg had. Daardoor ontdekte zij dat niet alleen multinationale ondernemingen oneerlijk handelen, maar dat ook het systeem waarin belastingontwijking en -ontduiking nog steeds een plek kan hebben, niet klopt. De spelregels moeten veranderd worden, daarom ging zij de politiek in en strijdt zij in het Europees Parlement voor betere regulering met betrekking tot multinationals.

Houd multinationals verantwoordelijk voor daden

Mensenrechtenadvocaat Martyn Day begint zijn betoog duidelijk: het Nederlands belastingsysteem is ‘total crap’. “Veel beleid op papier klinkt goed, maar van die goede intenties komt in de praktijk weinig terecht. Landen houden multinationals niet verantwoordelijk voor hun wereldwijde schadelijke daden en het rechtssysteem werkt niet goed, ook niet in Nederland. De EU zou voor vooruitgang hierin moeten zorgen”, betoogt Day.

De multinationals die deze strijdlustige mensenrechtenadvocaat aanklaagt, moeten de pijn voelen. Vuur moet met vuur bestreden worden. Day vertegenwoordigt bijvoorbeeld een vissersgemeenschap in de Nigerdelta die getroffen is door de olievervuiling van Shell. Day en zijn collega’s blijven doorgaan totdat tot het bedrijf alle schade betaalt voor de olievervuiling. Vaak kost het aanvechten van een multinational voor een groep mensen zo’n 25-30 miljoen Britse ponden.

Tem het monster

Ewald Engelen haalde in zijn vlammende betoog aan dat banken monsters zijn die getemd moeten worden, de nek omgedraaid. De economische crisis biedt volgens Engelen een vat aan mogelijkheden voor nieuwe verhalen hoe de verschillende spelers zich zouden moeten gedragen, maar tot nu toe is er weinig veranderd. “Het hardnekkige neoliberalisme gaat maar niet dood, het lijkt wel op een kat met negen levens”, meent Engelen, die snakt naar een nieuw paradigma.

Hoe heeft het zover kunnen komen? Politici creëerden door privatisering, deregulering en liberalisering een monster van banken en andere grote bedrijven. “We hebben zelf een wereld gecreëerd die de belangen van grote bedrijven dient. Het feit dat zij ons welvaart, banen en plezier zouden schenken, gaf hen hun bestaanslegitimiteit, maar is gebaseerd op een veel te romantisch verhaal. Multinationals kregen (te) veel inspraak op regels die hen eigenlijk zouden moeten reguleren. Met alle slechte gevolgen van dien voor arme landen, werknemers en het milieu. De regulering van banken is te belangrijk om over te laten aan banken. Dat mogen we nooit meer toestaan. Dus niet de andere kant opkijken, ook de media niet.”

Power to the people!

Hoe kunnen we verder het tij keren? Joly noemt de invloed van consumenten die een grote invloed hebben door hun keuze voor bepaalde producten die zij kopen, maar ook bij welk bedrijf zij dat doen. Denk aan het kopen van (lokale) groente, eerlijke kleding en ethisch bankieren. Martyn Day wijst op de macht van acties vanuit de burgers, zoals de publieke protesten bij filialen van Starbucks. Door acties en inzet van social media wordt de druk vergroot, ook op politici. Het aanwezige publiek zag het strafbaar maken van de activiteiten van bedrijven als een belangrijk drukmiddel, wat naar voren kwam in de online poll. En: blijf grote bedrijven aanwijzen en veroordelen wanneer zij onethisch of ronduit crimineel gedrag vertonen.