CO2-compensatie ontneemt gemeenschappen vaak hun rechten

SOMO’s serie ‘De ontmaskering van CO2-compensaties‘ ontmaskert acht mythes die door de compensatie-industrie worden gepromoot.

Reality check:

Er zijn ernstige problemen met de beweringen van de industrie dat CO2-compensatieprojecten ten goede komen aan gemeenschappen. Ten eerste biedt de compensatie-industrie gemeenschappen in de meeste gevallen ontwikkelingsprojecten of -initiatieven aan (of legt ze die op), die worden ‘gegeven’ in ruil voor het feit dat de leden van de gemeenschap hun bestaansactiviteiten aanpassen of stopzetten. Aan het begin van het compensatieprojectproces worden de gemeenschappen die erkend worden als ‘belanghebbenden’ afhankelijk van de projectontwikkelaars, die alle informatie in handen hebben en er een gevestigd belang bij hebben dat de gemeenschap handelt in overeenstemming met hun plannen. Omdat veel van de vermeende voordelen gekoppeld zijn aan de prijs waarvoor de projectontwikkelaar credits kan verkopen, worden gemeenschappen naarmate de projecten vorderen vaak afhankelijk van de volatiele marktprijzen voor CO2-credits. De machtsdynamiek die hiermee gepaard gaat is aanzienlijk. Ten tweede worden de rechten van gemeenschappen(opens in new window) in veel gevallen met voeten getreden(opens in new window) , in plaats van dat ze profiteren van CO2-compensatieprojecten. Boscompensatieprojecten hebben conflicten over land verergerd, onzekerheid over eigendomsrechten en toegang tot bestaansmiddelen vergroot en geleid tot gedwongen uitzettingen van veel gemeenschappen.

‘Voordelen’ maken gemeenschappen afhankelijk van projectontwikkelaars en volatiele CO2-markten

Gemeenschappen die worden getroffen door CO2-compensatieprojecten worden zelden adequaat geïnformeerd(opens in new window) over de risico’s van zogenaamde batenverdelingsovereenkomsten (als deze al worden aangeboden). De gemeenschappen weten vaak pas waar de projecten over gaan als ze worden uitgevoerd. Een studie(opens in new window) van 47 CO2-compensatieprojecten stelde vast dat “slechts één enkel project heeft aangetoond baten te hebben verdeeld die verder gaan dan louter betalingen voor resultaten” (zoals lonen voor verricht werk). Hetzelfde rapport benadrukte dat er geen uniforme definitie is van ‘benefit-sharing arrangements’ in de vrijwillige CO2-markt, waardoor het concept vatbaar is voor manipulatie.

Veel op bossen gebaseerde compensatieprojecten leggen beperkingen op aan het gebruik van land en bossen door gemeenschappen, waardoor hun zelfvoorzienende economieën in gevaar komen in ruil voor lage lonen voor sommige – niet alle – gemeenschapsleden of voor onstabiele voordelen. Het Berkeley Carbon Trading Project(opens in new window) merkte het volgende op: “Deze beperkingen komen, wanneer ze worden opgelegd, meestal het hardst aan bij de kwetsbaarste huishoudens en gemeenschappen”. Het Berkeley rapport wees erop dat het vrijwaringsbeleid van de zelfregulerende compensatie-industrie, dat ervoor moet zorgen dat gemeenschappen geen schade ondervinden, vaak wordt behandeld als vrijwillige richtlijn of een ‘afvink-activiteit’. Lees hier meer over de belangenconflicten in de compensatie-industrie.

Omdat projectontwikkelaars vaak de ‘voordelen’ aan gemeenschappen geven op basis van de verkoop van CO2-kredieten, kunnen rapporten over mensenrechtenschendingen of sociale schade bij compensatieprojecten leiden tot het verlies van deze voordelen. Als er problemen aan het licht komen, kunnen zakelijke klanten stoppen met het kopen van credits van een bepaald project, waardoor de voordelen die de gemeenschappen beloofd waren in gevaar komen. In deze context kunnen gemeenschappen in een ‘Catch-22’ situatie terechtkomen, waarbij ernstige problemen worden onderdrukt vanwege de mogelijke gevolgen. Het systeem kan ook leiden tot ernstige interne conflicten wanneer slechts sommigen in de gemeenschap profiteren van banen en andere voordelen, terwijl anderen de nadelige gevolgen van het project ondervinden.

Schendingen van mensenrechten bij CO2-compensatieprojecten

In de afgelopen jaren hebben talloze media(opens in new window) , academische(opens in new window) rapporten en onderzoek van maatschappelijke organisaties(opens in new window) ernstige mensenrechtenschendingen aan het licht gebracht bij mensen die binnen of vlakbij de grenzen van op bossen gebaseerde CO2-compensatieprojecten wonen.

In 2017 beoordeelde CIFOR(opens in new window) , een organisatie die over het algemeen positief staat tegenover koolstofmarkten, 85 tijdschriftartikelen over REDD+-processen en -projecten (Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation), de belangrijkste regeling voor compensatieprojecten in de bosbouw. De analyse onthulde “meerdere aantijgingen van misbruik van de rechten van inheemse volken” in de context van REDD+ voorbereiding en implementatie. De beschuldigingen omvatten schendingen van het recht van inheemse volken op participatie, erkenning en bescherming van traditionele gronden en schadeloosstelling.

De rapporten over mensenrechtenschendingen blijven zich opstapelen. In 2023 publiceerden SOMO en de Kenya Human Rights Commission een rapport over systematische seksuele intimidatie en misbruik bij een van de meest gevierde compensatieprojecten: het Kasigau Corridor REDD+-project in Kenia. Het misbruik hield minstens 10 jaar aan, en werd mogelijk gemaakt door de ongelijke machtsdynamiek tussen de lokale bevolking en enkele hoge functionarissen van de projectuitvoerder.

In 2024 publiceerde Human Rights Watch een rapport(opens in new window) over een ander beroemd compensatieproject: het Southern Cardamom REDD+-project in Cambodja. Het onderzoek van deze NGO documenteerde een zeer gebrekkig consultatieproces. Het inheemse Chong-volk, dat al eeuwenlang in het Cardamom-gebergte woont, kreeg door het compensatieproject te maken met gedwongen ontruimingen en strafrechtelijke vervolging voor het verbouwen van voedsel en foerageren op hun voorouderlijk grondgebied.

In 2024 leidde de omvang van de schadelijke gevolgen voor de mensenrechten ertoe dat de speciale VN-rapporteur voor de rechten van inheemse volken, Francisco Calí Tzay(opens in new window) , opriep tot “een permanent moratorium, of op zijn minst een moratorium” op CO2-markten.

Landrechten en grootschalige investeringen

Compensaties op basis van land vereisen meestal uitgestrekte gebieden met land en bossen. Als de mensen van wie het land wordt aangetast onzekere eigendomsrechten of landrechten hebben, wat vaak het geval is voor inheemse volken en traditionele gemeenschappen, zijn de risico’s op landroof aanzienlijk.

In een rapport uit(opens in new window) 2023 van Carbon Brief staat dat “inheemse volken met geweld van hun land zijn verdreven vanwege CO2-compensatie in de Republiek Congo en de Democratische Republiek Congo (DRC), het Braziliaanse, Colombiaanse en Peruaanse Amazonegebied, Kenia, Maleisië en Indonesië”. Onderzoek van de NGO GRAIN(opens in new window) laat zien hoeveel land er momenteel wordt gebruikt voor grootschalige plantage-compensatieprojecten in het mondiale Zuiden, met 279 projecten die 9,1 miljoen hectare beslaan – een gebied ongeveer zo groot als Portugal. Hoewel Afrika minder projecten heeft, is de hoeveelheid land die er wordt gebruikt meer dan twee keer zo groot als in Azië of Latijns-Amerika. De analyse van GRAIN heeft slechts betrekking op één soort compensatieproject in de bosbouw. Ze omvat bijvoorbeeld geen projecten voor het behoud van bossen. De hoeveelheid land die wordt gecompenseerd in het Zuiden is daarom waarschijnlijk veel groter.

Het misbruik en de risico’s die gepaard gaan met compensatie, zoals landroof en gedwongen uitzettingen, zullen alleen maar toenemen als de industrie zich blijft uitbreiden. Toch is dit precies wat er gepland is. Volgens het de update van het Land Gap Report uit 2023(opens in new window) hebben regeringen wereldwijd ongeveer 1 miljard hectare land voorgesteld voor compensatie als onderdeel van hun beloften om de klimaatverandering te beperken. Dit is meer dan de gebieden van Zuid-Afrika, India, Turkije en de Europese Unie samen. En dan hebben we het nog niet eens over de projecten die zijn opgezet en gepland door bedrijven, die buiten de regeringsbeloftes vallen.

Dit is uiterst zorgwekkend omdat, volgens het Land Gap Report(opens in new window) , de overgrote meerderheid van de gebieden die onder overheidstoezeggingen vallen, zich op het gewoonterecht van inheemse volken en lokale gemeenschappen bevinden. We hebben al gezien hoe investeerders(opens in new window) deals hebben gesloten met regeringen in het Zuiden om grote stukken land en bos in handen te krijgen voor compensatiedoeleinden.

In een notendop

CO2-compensatieprojecten komen niet ten goede aan gemeenschappen en inheemse volken, maar leiden vaak tot misbruik en verplichten mensen vaak om hun middelen van bestaan en de controle over hun grondgebied op te geven in ruil voor onzekere en veranderlijke voordelen op de koolstofmarkt. Ondanks het groeiende aantal meldingen van misbruik van de rechten van inheemse en traditionele gemeenschappen, breidt de CO2-compensatie-industrie zich uit.