Datahonger wint het van medisch beroepsgeheim in Europese wet voor gezondheidsdata

Opinie

Irene Schipper

David Ollivier de Leth

18 april 2024

reading time 3 minutes

Volgende week stemt het Europees Parlement(opens in new window) over zeer ingrijpende Europese wetgeving die de uitwisseling en beschikbaarstelling van persoonlijke medische gegevens van alle EU-burgers reguleert: de Europese Ruimte voor Gezondheidsgegevens (hierna: de EHDS(opens in new window) ). Het voorstel ontneemt patiënten de controle over hun eigen gezondheidsdata en speelt datahongerige farmaceutische en techbedrijven in de kaart. Het moet daarom terug naar de tekentafel.

De nieuwe regels moeten ervoor zorgen dat zorgverleners patiëntendossiers, labuitslagen en medicijnvoorschriften makkelijker met elkaar kunnen uitwisselen voor medische behandelingen (primair gebruik). Daarnaast kunnen onderzoeksinstellingen, overheden en bedrijven toegang krijgen tot de medische gegevens van EU-burgers voor secundair gebruik, bijvoorbeeld voor het maken van gezondheidsbeleid of het ontwikkelen van medicijnen of zorggerelateerde producten of diensten.

Patiënt verliest controle

Na intensieve onderhandelingen tussen het Europees Parlement en de EU-lidstaten is besloten dat burgers bezwaar kunnen maken tegen het beschikbaar stellen van de eigen medische gegevens aan andere zorgverleners en derden; de zogeheten ‘opt-out’. De EHDS maakt echter meteen een groot voorbehoud: overheden kunnen een ‘opt-out’ negeren, als zij noodzaak zien om persoonlijke gezondheidsgegevens te gebruiken voor het ‘algemeen belang’, beleid, statistiek of onderzoek. Deze taken kunnen ook worden uitbesteed aan bedrijven.

Zo verliezen burgers dus toch de zeggenschap over hun eigen gezondheidsgegevens. Van een echte mogelijkheid om ‘uit te stappen’ is geen sprake. Dit dwingt zorgverleners het medisch beroepsgeheim te schenden en kan gevolgen hebben voor de vrije toegang tot zorg, erkent(opens in new window) ook minister van Volksgezondheid Conny Helder. Ook ontstaat met de EHDS een parallel systeem naast de bestaande privacy-wetgeving (de AVG), waarin expliciete toestemming voor datagebruik juist het uitgangspunt is.

Het is geen ondenkbaar scenario dat overheden, al dan niet onder druk van de datahonger van verzekeraars of bedrijven, ervoor kiezen om de ‘opt-out’ te omzeilen. Veelzeggend is bijvoorbeeld de huidige situatie in de GGZ. Sinds juli 2023 zijn zorgverleners in de GGZ verplicht om over elke patiënt zeer gevoelige informatie te delen met de Nederlandse Zorgautoriteit. Ook hier bestaat formeel een ‘opt-out’. Maar GGZ-instellingen waar cliënten er gemiddeld vaker voor kiezen om hun persoonlijke data niet te delen, krijgen boze brieven en bezoek(opens in new window) van zorgverzekeraars. Inmiddels voert een coalitie van psychiaters en GGZ-cliënten(opens in new window) , onder de noemer ‘Vertrouwen in de GGZ’, zelfs een bodemprocedure hierover tegen de Nederlandse Zorgautoriteit.

Voor wat hoort wat

Minister Helder benadrukt(opens in new window) dat het breed beschikbaar maken van medische data zal bijdragen aan het toegankelijk en betaalbaar houden van de zorg in Nederland. Maar de EHDS geeft daar geen enkele garantie voor. Er zijn geen waarborgen die ervoor zorgen dat bedrijven die gebruik maken van de medische data van EU-burgers, hun producten en medicijnen die ze daarmee ontwikkelen, tegen eerlijke prijzen op de markt brengen. Grote farmaceutische bedrijven – nu al berucht vanwege hun patenten en astronomische prijzen voor medicijnen – en techgiganten als Microsoft, Amazon en Google kunnen hun monopolistische marktmacht(opens in new window) zo verder uitbreiden en vragen wat ze willen voor hun diensten en producten.

De EHDS schept een enorme vraag naar digitale infrastructuur voor het delen en verwerken van al die medische data, en drijft overheden en zorgverleners zo in de handen van Big Tech-bedrijven. Die zijn namelijk dankzij hun dominante posities in de markten voor opslagruimte en kunstmatige intelligentie uitstekend gepositioneerd om in die vraag te voorzien. Ook maakt de EHDS – in tegenstelling tot wat minister Helder beweert(opens in new window) – het mogelijk dat medische gegevens op servers buiten de EU worden opgeslagen.

Het verbaast dan ook niet dat Big Tech-bedrijven grote belangstelling hebben voor de zorgsector als potentiële bron van inkomsten en data. Uit ons onderzoek blijkt dat Big Tech-bedrijven in de afgelopen tien jaar betrokken waren bij meer dan 35 miljard euro aan investeringen in bedrijven in de zorgsector. Ook sloten de techbedrijven tussen 2018 en 2023 meer dan 200 partnerschappen af met academische ziekenhuizen, onderzoeksinstellingen en zorgverzekeraars, met name in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Hiermee kregen zij al toegang tot grote hoeveelheden patiëntendata(opens in new window) waarmee zij bijvoorbeeld algoritmes konden trainen met behulp van kunstmatige intelligentie. De uit zulke samenwerkingen voortvloeiende patentaanvragen komen voor meer dan 99 procent uitsluitend op naam van Big Tech(opens in new window) .

Laatste kans voor Europees Parlement

De Europese Unie zet met de EHDS niet de patiënt, maar de datahonger van overheden en bedrijven centraal. De EU-lidstaten, waaronder Nederland, zijn al akkoord, maar op 24 april heeft het Europees Parlement een laatste mogelijkheid om de EHDS terug te sturen naar de tekentafel. Burgers moeten te allen tijde zelf kunnen beslissen wie toegang krijgt tot hun eigen medische dossiers. Ook moeten patiënten daadwerkelijk baat hebben bij het beschikbaar stellen van hun medische gegevens, onder meer door garanties op eerlijke prijzen voor de medicijnen en producten die met hun data zijn ontwikkeld.

Dit opiniestuk verscheen op 17 april in De Volkskrant(opens in new window) , op de dag dat de EHDS in de Tweede Kamer werd besproken.

Opinie

Irene Schipper

David Ollivier de Leth

18 april 2024