De internationale Sociale Voorwaarden van het Rijksbeleid

Niet alleen consumenten, ook ministeries, gemeenten, ziekenhuizen en onderwijsinstellingen kopen geregeld computers, koffie, natuursteen en kleding in. Dit artikel geeft inzicht in nut en noodzaak van verantwoord inkopen door bedrijven en overheidsinstanties en geeft enkele tips over het toepassen van Sociale Voorwaarden om kinderarbeid en uitbuiting tegen te gaan.

Dit artikel is geschreven door SOMO-onderzoeker Gisela ten Kate voor de Tender Nieuwsbrief.

We kopen allemaal wel eens producten die onder slechte werkomstandigheden gemaakt zijn. Neem bijvoorbeeld computers en smartphones. Een paar jaar geleden voltrok zich een zelfmoordgolf in Chinese elektronicafabrieken. De arbeiders hadden werkdagen van twaalf uur die ze grotendeels staand doorbrachten; tijdens het werk mochten ze niet met elkaar praten. En nu blijkt dat werknemers in deze sector met benzeen moeten werken zonder de juiste bescherming, terwijl dit leukemie kan veroorzaken. Maar ook koffie, natuursteen en kleding zijn voorbeelden van risicovolle producten. Dit zijn producten die ministeries, gemeenten, ziekenhuizen en onderwijsinstellingen geregeld in grote volumes inkopen. Denk aan bedrijfskleding, drankenautomaten of de herinrichting van straten of openbare ruimten.

Kerktrappen met kinderarbeid besmet

In 2007 verschijnt in het Eindhovens dagblad dit bericht: “Aan de statige nieuwe trappen voor de Eindhovense stadskerk St. Cathrien kleven niet alleen bier- en vetvlekken, maar zo goed als zeker ook bloed, zweet en tranen. Die trappen zijn van Chinees hardsteen en volgens deskundigen wordt die negen van de tien keer gewonnen onder mensonwaardige omstandigheden. Bij de gemeente Eindhoven was dat eind 2005, toen de bestrating van het Catharinaplein werd aanbesteed en gegund, kennelijk nog niet bekend. (…) In duizenden steengroeven in India en China zijn zware kinderarbeid en verkapte dwangarbeid − met daglonen van nauwelijks meer dan één euro − meer regel dan uitzondering.”

Toetsing van het Nederlands Beleid op Duurzaam Inkopen

De overheid probeert op allerlei manieren te stimuleren dat bedrijven verantwoordelijkheid nemen over de hele toeleveringsketen. Eén van die manieren is het duurzaam aanbesteden. Met jaarlijks ruim € 60 miljard heeft de overheid zelf een flinke inkoopmacht. De Rijksoverheid heeft dan ook een nieuw instrumentarium ontwikkeld: de internationale Sociale Voorwaarden. De rijksoverheid is sinds 2013 verplicht om deze voorwaarden op te nemen in aanbestedingen boven de Europese drempelwaarde. Gemeenten, provinciën en andere publieke instellingen worden hiertoe uitgenodigd. Het doel is dat bedrijven die aan de overheid leveren, kunnen aantonen dat ze mensenrechten respecteren.

Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) schreef begin dit jaar het rapport Toetsing van het Nederlands Beleid op Duurzaam Inkopen. Dat gaat over de Sociale Voorwaarden en de toepassing ervan door (de)centrale overheden in Nederland. In dit artikel wordt nogmaals nut en noodzaak van maatschappelijk verantwoord inkopen belicht.

Schendingen van mensenrechten voorkomen

Arbeidsrechten zijn onderdeel van de universele rechten van de mens. De Verenigde Naties (VN) stelden deze op in 1948. Vervolgens heeft de ILO (arbeidsorganisatie van de VN) internationale arbeidsnormen nader vastgesteld. Dit zijn: vrijheid van vakvereniging en het recht op collectief onderhandelen, verbod op dwangarbeid, verbod op kinderarbeid, verbod op discriminatie, recht op veilige en gezonde werkomstandigheden, inachtneming maximaal aantal werkuren, recht op een ‘leefbaar loon’ en recht op arbeidszekerheid. Helaas worden de arbeidsnormen in veel sectoren niet gerespecteerd. Twee voorbeelden worden hieronder beschreven.

Uitbuiting in de elektronicaproductie

Het productieproces van elektronica, zoals telefoons, computers en tablets, heeft zich in de laatste decennia voor een belangrijk deel verplaatst naar speciale economische zones in lagelonenlanden als China, India, Thailand en Mexico. De productie van elektronica vindt vaak plaats op ongezonde en onveilige werkplekken. Werknemers verdienen geen leefbaar loon, maken lange werkdagen en worden gedwongen tot overwerk. Bovendien hebben ze weinig kansen om voor hun rechten op te komen; vakbonden krijgen er nauwelijks ruimte en van eerlijk collectief onderhandelen is geen sprake. Ook wordt er veelvuldig misbruik gemaakt van kwetsbare groepen als jonge vrouwen, migrantenarbeiders, studenten en uitzendkrachten.

Instortende fabrieken in de kledingsector

De productieketen van kleding is complex en in alle fasen van het productieproces – katoenverbouw, spinnen, weven, verven en stikken – komen verschillende sociale problemen voor. De belangrijkste misstanden in de sector komen voort uit de druk van afnemers op fabrikanten om tegen lage prijzen te produceren, met snelle levertijden. Deze druk wordt door de hele keten afgewenteld op de arbeiders: zij werken regelmatig zeventig tot tachtig uur per week om productiedoelen te bereiken, maar verdienen zelfs daarmee te weinig om van te leven. De werkomstandigheden in kledingfabrieken zijn erg onveilig en in de afgelopen jaren hebben branden en instortende gebouwen duizenden mensen het leven gekost. Discriminatie, geweld, kinderarbeid en gedwongen arbeid zijn geen uitzonderingen in alle belangrijke kledingproducerende landen als India, Bangladesh, China, Pakistan, Cambodja en Vietnam.

Bedrijven die hun goederen in lagelonenlanden laten produceren worden vaak in verband gebracht met schendingen van arbeidsrechten. Tegelijkertijd blijken bedrijven niet in staat alle risico’s in de toeleveringsketen in kaart te brengen en maatregelen te treffen om de schendingen te voorkomen. Inkopende organisaties (vooral in het publieke domein) zijn in de positie om daar vragen over te stellen en bedrijven te verplichten tot inspanningen.

De Sociale Voorwaarden toepassen: waar te beginnen?

Het beleid van de Sociale Voorwaarden is weliswaar zo simpel mogelijk geformuleerd, het is voor opdrachtgevers toch een nieuwe manier van werken. Zo zijn de Sociale Voorwaarden bedoeld als uitvoeringscriteria die in de contractfase worden toegepast. Dialoog met marktpartijen, of in ieder geval met het winnende bedrijf, is daardoor noodzakelijk. Een handleiding waarin per inkoopfase de te nemen stappen worden uitgelegd staat op de website van Pianoo(opens in new window) .

Kennis vergaren over de herkomst van producten is de belangrijkste stap in het toepassen van de internationale Sociale Voorwaarden. Deze kennis is niet alleen nodig om de sociale risico’s voor een bepaalde productgroep op te nemen in de aanbesteding, het is ook belangrijk in de contractfase. Bij het tekenen van het contract geeft het bedrijf namelijk aan of er risico’s zijn. Daarop gaat de opdrachtgever het gesprek aan over deze keuze en worden afspraken gemaakt over hoe de risico’s op schendingen verminderd kunnen worden. Bovendien beoordeelt de opdrachtgever het plan van aanpak van het bedrijf. Sommige sectoren hebben een keteninitiatief: zoals kleding (Fair Wear Foundation) en koffie (Max Havelaar, UTZ Certified en Rainforest Alliance). Als het bedrijf daar onderdeel van is, hoeft de opdrachtgever geen inspanningen te vragen.

Het toepassen van de Sociale Voorwaarden betekent niet dat bedrijven van de één op de andere dag alles op orde moeten hebben. Wel worden bedrijven die aan de overheid leveren bewust van de verantwoordelijkheid om in de gehele toeleveringsketen te letten op werkomstandigheden.

Electronics Watch – hulp bij duurzame inkoop elektronica

Voor het toepassen van de Sociale Voorwaarden bij de inkoop van ict-hardware bestaat er een organisatie die extra handvatten biedt: Electronics Watch. Dit is een Europese organisatie die naleving van werknemersrechten in de wereldwijde elektronica-industrie nastreeft. Electronics Watch doet dat door arbeidsomstandigheden in fabrieken te monitoren en merken en hun toeleveranciers te pushen structurele verbeteringen door te voeren. Electronics Watch helpt aangesloten inkopende organisaties aan productspecifieke sociale criteria en actuele informatie over de omstandigheden in fabrieken. Kijk voor meer informatie op www.electronicswatch.org/nl(opens in new window) .

Zijn er al goede ervaringen?

Uit eerder genoemd onderzoek van SOMO blijkt dat overheden de Sociale Voorwaarden nauwelijks toepassen. In slechts 3 van de 25 onderzochte gevallen wordt ernaar verwezen. Daarentegen wordt in 60 procent van de onderzochte gevallen weldegelijk op een andere manier verwezen naar één of meerdere ILO-normen. Soms wordt bijvoorbeeld alleen het verbod op kinderarbeid genoemd. Ook opvallend is dat sociale criteria in de selectiefase worden toegepast. Dat heeft als voordeel dat de opdrachtgever voorkeur kan geven aan een inschrijver die voorloopt op het gebied van het respecteren van mensenrechten. En dat kan bedrijven uitdagen om op dit gebied meer inzet te tonen. Uit het rapport blijkt dat de gemeenten Groningen en Utrecht goede stappen zetten. Lees voor meer informatie het volledige rapport op de website van SOMO.

Een schoolvoorbeeld

In de aanbesteding van een grote partij natuursteen voor de herinrichting van het stationsplein past de gemeente Utrecht de Sociale Voorwaarden op geheel eigen wijze toe. De gemeente heeft internationale arbeidsnormen in álle stadia van het inkoopproces opgenomen. Alle inschrijvers worden gevraagd een plan van aanpak te presenteren met daarin een gedegen risicoanalyse en de maatregelen om de mogelijke risico’s te minimaliseren. Het gepresenteerde plan wordt in de selectiefase beoordeeld en weegt mee in de gunning. De aanbestedingsdocumenten zijn te vinden op www.tenderned.nl(opens in new window) .

Begin vandaag nog

Wacht niet langer om kinderarbeid en uitbuiting tegen te gaan. Hoe meer inkopende organisaties vragen gaan stellen over arbeidsomstandigheden, hoe sneller de markt in beweging zal komen om eerlijke producten te leveren. Enkele tips voor inkopende organisaties:

1. Verdiep je in de sociale omstandigheden bij de winning en productie van goederen. Doe de MVO Risico Checker(opens in new window) , zoek op nieuwssites en kijk op de website van SOMO en Stop Kinderarbeid(opens in new window) . Lees de handleiding van de Sociale Voorwaarden op de website van Pianoo(opens in new window) .
2. Ontwikkel een duurzaam inkoopbeleid dat past bij de organisatie, neem daarbij de internationale Sociale Voorwaarden als ondergrens. Bekijk als voorbeeld het natuursteenbestek van de gemeente Utrecht. En ga het gesprek aan met bedrijven.
3. Begin met producten waarvan bekend is dat slechte arbeidsomstandigheden voorkomen, zoals kleding, natuursteen en elektronica. De organisatie Electronics Watch(opens in new window) biedt begeleiding en tegelijk onafhankelijke informatie over arbeidsomstandigheden in de elektronicasector.
4. Zoek onderlinge samenwerking op en koop gezamenlijk in. Door de inkoopmacht te vergroten, zal de impact van Sociale Voorwaarden toenemen.
5. Maak het gekozen beleid publiek zodat het anderen kan inspireren.