Het profijt van de supermarkten

Een jaar geleden legde het Prijsobservatorium al de vinger op de wonde. Consumenten betalen een te hoge prijs voor bewerkte levensmiddelen, een vaststelling die nog niet aan actualiteit heeft ingeboet. In zijn jongste jaarverslag onderzocht de dienst van de FOD Economie meer in detail hoe dat komt en bestudeerde die de prijsevoluties in de periode 2006-2010.

Grondstoffen fluctueerden in die periode sterk. In de periode 2007-2008 namen de prijzen sterk toe. In 2009 gingen ze flink omlaag om vervolgens in 2010 opnieuw te stijgen. Wat blijkt nu uit studiewerk van het Prijsobservatorium? De voedingsindustrie, die de grondstoffen bewerkt tot artikelen, pikt de stijgende grondstoffenprijzen snel op. Consumptieprijzen volgen de prijsevolutie met enige vertraging. Als de grondstoffenprijzen dalen, wordt die trend niet of slechts gedeeltelijk opgepikt. Het Prijsobservatorium stelt vast dat het veel langer duurt voor de voedingsindustrie haar prijzen bijstelt, terwijl de consumptieprijzen helemaal niet naar beneden gaan. "Bij dalende grondstoffenprijzen zijn er dus aanwijzingen dat zowel de voedingsindustrie als de detailhandel de brutomarges vergroot", concludeert het Prijsobservatorium.

Dat is een gênante vaststelling voor de supermarkten die met hun glimmende reclamebrochures de consument ervan proberen te overtuigen alles in het werk te stellen om hem te verwennen met lage prijzen. In zijn verslag waarschuwt het Prijsobservatorium uitdrukkelijk voor een nieuwe stijging van de prijzen voor de eindverbruiker.

De stijging van de grondstoffen zit alweer verwerkt in de prijzen van de voedingsindustrie en begon vorig jaar ook door te sijpelen in de consumptieprijzen. "Het risico dat de consumptieprijzen ontsporen mag niet worden onderschat", waarschuwt de overheidsdienst. De eerste cijfers van 2011 wijzen alvast op een versnelling van de consumptieprijzen voor bewerkte levensmiddelen, nu de prijzen van grondstoffen nieuwe records halen en een nieuwe voedselcrisis dreigt.

België geen alleenstaand geval
Het Prijsobservatorium staat niet alleen met zijn kritische opmerkingen over de supermarkten. Olivier De Schutter, de Belgische professor die bij de Verenigde Naties rapporteur is voor het recht op voedsel, schreef eind 2009 al dat de supermarkten te veel macht in handen hebben en daardoor hun consumentenprijzen kunstmatig hoog houden. Die kritiek geldt niet alleen voor België. Door de globalisering kwam er een grote concentratiebeweging op gang. Grootwarenhuizen komen meer en meer in handen van enkele grote ketens. Die ketens groeperen zich op hun beurt nog eens in grote aankoopcentrales.

Delhaize, bijvoorbeeld, zit onder dak bij AMS, waar ook andere distributiegiganten als Systeme U (Frankrijk), Esselunga (Italië), Ahold (Nederland) en Booker (VK) toe behoren. Colruyt is lid van Coopernic en bundelt in die aankoopcentrale zijn krachten met grote buitenlandse firma’s als Leclerc (Frankrijk) en Rewe (Duitsland). Grote groepen als Carrefour (Fr.), Tesco (VK) of Metro (Dui.) hebben nog hun eigen aankoopcentrale. EMD is de allergrootste Europese aankoopcentrale met een omzetcijfer van meer dan 120 miljard euro voor AMS (110 miljard euro) en Coopernic (110 miljard).

Die aankoopcentrales zijn nauwelijks bekend bij de publieke opinie. Onterecht, want ze beschikken over een enorme macht. Enkele jaren geleden werden er in West-Europa (België, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Oostenrijk) 110 aankoopcentrales geteld. "Die aankoopcentrales beschikken over een ongekende macht om kortingen te bedingen bij hun leveranciers. Het zijn conglomeraten die veel weg hebben van een kartel", zegt Chris Claes van Vredeseilanden, een Vlaamse ngo die zich profileert op voedselthema’s. "Het wordt hoog tijd dat daartegen wordt opgetreden."

Volgens De Schutter is de machtsconcentratie in handen van een klein groepje internationale spelers schadelijk voor zowel producenten als voor consumenten. "Inkoopcentrales en detailhandel kunnen relatief lage prijzen blijven betalen voor gewassen, zelfs al stijgen de prijzen op regionale of internationale markten. Ze kunnen hoge prijzen blijven aanrekenen aan consumenten, zelfs al dalen de prijzen op de markten." De feiten geven De Schutter geen ongelijk. Twee jaar geleden beleefde Europa een melkcrisis. Boeren konden hun melk niet meer kwijt, tenzij ze met verlies verkochten. Vandaag is de boerenwereld in de greep van de crisis in de varkenshouderij. Varkenshouders komen niet meer rond omdat de prijzen die door de aankoopcentrales geboden worden te laag zijn om van te leven. "Landbouwers kunnen de prijzen niet beïnvloeden", zegt François Huyghe, economisch adviseur van de Boerenbond. "Het aantal groepen dat aankoopt is beperkt. Daartegenover staan duizenden boeren. Zij zijn prijsnemers."

Druk op leveranciers
Somo, een gerenommeerde denktank in Nederland, houdt het fenomeen van machtsconcentratie in de distributiesector al jaren in de gaten. In een rapport komt de organisatie tot onthutsende vaststellingen hoe supermarkten en hun aankoopcentrales hun leveranciers naar hun hand zetten. In zeventien EU-lidstaten is er sprake van machtsmisbruik, stelt de organisatie. Ook in België.

Hoe gaat dat dan? Supermarkten vragen bijkomende betalingen van hun leveranciers in ruil voor een plaats op de rekken. Ze laten leveranciers meebetalen voor advertenties of voor het opfrissen van winkels. Zulke kosten wordt hen soms zonder enige voorafgaande afspraak in hun maag gesplitst. Als dat nog niet genoeg is, worden de leveranciers bijzonder zwaar onder druk gezet om hun prijs zo laag mogelijk te laten zakken. Gaan ze daarin niet ver genoeg, dan dreigen ze als leveranciers op een zwarte lijst te belanden. Van de leveranciers wordt geëist dat ze hun producten bij concurrenten niet aan lagere prijzen verkopen. En als dat nog niet voldoende is, zijn er nog de private labels, goedkopere producten die onder merknaam van de supermarkt in de rekken worden geplaatst. Supermarkten gooien die private labels in de strijd om hun leveranciers van merkproducten onder druk te zetten om grotere kortingen toe te kennen.

Uit het materiaal dat Somo verzamelt blijken zulke praktijken schering en inslag. In 2008 werden er ruim 140 miljoen kortingbonnen in ons land uitgedeeld, goed voor een bedrag van 100 miljoen euro. Dat geld kwam uit de zakken van de leveranciers. Begin 2009 verwijderde Delhaize vijftig producten van Unilever uit de rekken. De beslissing kwam er omdat Delhaize niet akkoord ging met de prijsverhoging die Unilever voorstelde. Somo wijst ook nog op de forse toename van het aantal private labels in de schappen van Delhaize de voorbije jaren. Met lagere prijzen, bedongen op de rug van de leveranciers, probeerde de keten uit Molenbeek zijn concurrentiepositie te verstevigen.

In zijn jaarverslag wijst ook het Prijsobservatorium op het toenemende belang van de private labels, de huismerken die almaar meer verkocht worden in de traditionele supermarkten en harddiscounters als Aldi en Lidl. In tegenstelling tot merkproducten zijn zij minder onderhevig aan prijsstijgingen en zijn ze wel gevoelig voor prijsdalingen. A-merken beschouwen prijsverhogingen doorgaans als verworven.

Gaan de supermarkten met hun handelswijze hun boekje te buiten? Zo ver gaat het Prijsobservatorium niet. "We beschikken daarvoor over onvoldoende gegevens. Hoe evolueren de kosten van de supermarkten? We hebben daar geen zicht op", zegt directeur Peter Van Herreweghe. "Maar er zijn zaken die erop wijzen dat de supermarkten profiteren van stijgende prijzen."

Het Prijsobservatorium:
Het risico dat de consumptieprijzen ontsporen mag niet worden onderschat

Supermarkten gooien private labels in de strijd om leveranciers van merkproducten onder druk te zetten om grotere kortingen toe te kennen In de grootwarenhuizen zijn niet zo budgetvriendelijk als ze zich voordoen. Het Prijsobservatorium waarschuwt uitdrukkelijk voor nieuwe prijsstijgingen voor de consument.

Bron: De Morgen