In gesprek met oud-SOMO-collega’s

In haar veertigjarig bestaan heeft SOMO veel kritisch en participatief onderzoek verricht naar multinationals, waarvoor vele medewerkers, partnerorganisaties en vrijwilligers zich hebben ingezet. Dankzij deze betrokken en gedreven mensen leverde SOMO met al haar kennis een mooie en zinvolle bijdrage aan wat alle medewerkers altijd voor ogen hebben gehad: een wereldwijde duurzamere en rechtvaardigere economische ontwikkeling en tegenwicht ten opzichte van multinationals die kapitaalbelangen laten domineren boven sociale en ecologische belangen. Een terugblik met al deze mensen zou veel interessante verhalen opleveren. We gingen met drie oudgedienden − Dick de Graaf, Sjef Stoop en Paul Elshof − in gesprek over hun SOMO-hoogtepunten en interessante ontwikkelingen in het werkveld.

In de vroege jaren 70 verklaarden veel Nederlanders zich op grote schaal solidair met de hervormingspolitiek van de Chileense president Allende, onder meer gericht op de democratisering van de Chileense economie. Al vrij snel werd duidelijk dat (Amerikaanse) multinationals in Chili deze beweging manipuleerden. Al voor de gewelddadige coup tegen Allende in 1973 besloten een paar Nederlandse solidariteitsorganisaties, waaronder de X-Y Beweging en Sjaloom, om onderzoeksbureau SOMO op te richten.

Kritiek op multinationals

SOMO groeide van één onderzoeker in 1973 tot een team van 33 onderzoekers en ondersteunende medewerkers nu. “SOMO heeft de ‘kritiek op multinationale ondernemingen’ op de kaart gezet en het al die jaren in beeld gehouden”, vertelt Dick de Graaf (‘73-‘75), de eerste SOMO-onderzoeker en al jaren bestuursvoorzitter.

“Bij de start richtten we ons vooral op kennisoverdracht, want weinigen wisten überhaupt hoe de wereld van de multinationals in elkaar stak, welke rol zij speelden en hoeveel invloed zij hadden. Vanuit SOMO gaven we heel veel lezingen om de informatie begrijpelijk over te brengen en handvatten te geven aan andere organisaties om invloed op multinationals uit te kunnen uitoefenen en campagne te voeren.”

Voorstrekkersrol SOMO

Lange tijd schonken media nagenoeg geen aandacht aan multinationals of zetten hen op een voetstuk. “Tot zo’n vijftien jaar geleden werd er door media geen enkele kritische kanttekening geplaatst bij de werkwijze van die bedrijven”, vertelt oud SOMO-onderzoeker en coördinator Sjef Stoop (SOMO-onderzoeker 1991 -2000). Voor die tijd was Stoop een SOBE-onderzoeker (Stichting Onderzoek Bedrijfstak Elektrotechniek) die in 1991 met nog twee collega’s werd opgenomen in het SOMO-team.

“SOMO is altijd erg goed in het oppakken van nieuwe thema’s, en weet daarin vaak een voortrekkersrol te spelen, nu nog steeds. Hoewel de organisatie professioneler en zakelijker is georganiseerd, verricht zij nog steeds kritisch en onafhankelijk onderzoek en zorgt daarmee nog altijd voor onderbouwing van het publieke debat. Een mooi voorbeeld is het goeddeels door SOMO aangezwengelde MVO-debat, dat vijftien jaar geleden nog niet bestond en waarbij zij menig mening heeft beïnvloed. De relevantie van het werk van SOMO is toegenomen. Het effect wordt steeds groter: steeds meer onderwerpen komen in de publiciteit en worden opgepakt en aangepakt.”

Vakbonden wisselen kennis en ervaring uit

Hoewel de aandacht in de media voor multinationals in de vroege SOMO-jaren veel minder was, was de sluiting van de Ford auto-assemblage-fabriek in 1981 in Amsterdam daarop een uitzondering. “De sluiting kende uitgebreide stakingen en pittige overleggen tussen vakbonden en Ford. Onder leiding van Henk Kox onderzocht SOMO of deze sluiting wel economisch en rationeel was onderbouwd. Daarbij koppelde Kox Nederlandse, Belgische en Britse vakbonden aan elkaar. Dit alles zorgde uiteindelijk voor goede regelingen voor de Ford-arbeiders”, vertelt Paul Elshof (SOMO-onderzoeker tussen ‘78-‘94).

“TIE (Transnational Information Exchange)(opens in new window) zorgde voor uitwisseling tussen arbeiders wereldwijd, ook voor de vakbonden betrokken bij de Ford-sluiting. SOMO werkte nauw met hen samen, later ook in een internationaal vakbondsproject in de cacaosector, waarbij TIE vervolg gaf aan de uitkomsten van SOMO’s onderzoek.”

Uitbreiding onderzoekspakket

“Het voorgaande is een mooi voorbeeld van de uitbreiding van het werkterrein van SOMO”, zegt De Graaf. “In de jaren 70-80 maakten we onderdeel uit van de internationale solidariteitsbeweging en deden onderzoek voor organisaties uit die beweging. En we onderzochten de rol van multinationals in ontwikkelingslanden. Het werkterrein breidde zich vanaf 1975 uit met onderzoek ter ondersteuning van arbeidersgroepen in Nederland, werkzaam bij multinationale ondernemingen. SOMO verzorgde in die tijd publicaties en scholing voor ondernemingsraden en vakbondskadergroepen van vrijwel alle belangrijke multinationale ondernemingen met Nederland als thuisbasis.” 

“Eind jaren 80 werd advies aan Europese ondernemingsraden aan het onderzoekspakket toegevoegd, waarvoor vele ‘company profiles’ zijn gemaakt”, vertelt Elshof. “In ‘82 besloten we de drie bedrijven Shell, Akzo en Unilever intensief te onderzoeken.” En sinds het einde van de 20e eeuw verricht SOMO onderzoek rond de thema’s MVO, arbeidsverhoudingen en internationale handel en investeringen. Als kennisinstituut (inclusief advies, training en onderzoek in opdracht) en netwerkhost is SOMO zeer sterk verankerd in de Nederlandse samenleving.

SOMO werkt samen

“Na het uiteenvallen van de solidariteitsbeweging in de jaren 90 ging SOMO samenwerkingsverbanden aan met partnerorganisaties in ontwikkelingslanden en binnen Europa”, vertelt De Graaf. En dit aantal groeit nog steeds. Sindsdien host SOMO ook diverse netwerken, zoals Good Electronics(opens in new window) , OECD Watch(opens in new window) en het MVO Platform(opens in new window) , en coördineert zij de Europese makeITfair-campagne. Verder neemt SOMO deel aan diverse netwerken, waaronder Tax Justice, European Coalition for Corporate Justice, Schone Kleren Overleg (SKK), Red Puentes en The Global Union Research Network.

“Wat er nog meer veranderd is? De ‘internetgeneratie’ kan het zich nauwelijks voorstellen, maar in de jaren 70 en 80 deden wij onderzoek via papieren jaarverslagen, krantenartikelen (voornamelijk uit het Financieele Dagblad) en bezochten we 1 à 2 keer per week de EVD-bibliotheek (Economische Voorlichtingsdienst(opens in new window) ) in Den Haag voor het uitpluizen van interessante ‘journals’. Andere bronnen waren er niet. De overdracht van onderzoeksresultaten verliep vooral mondeling via lezingen, landen-werkgroepen, en soms via een brochure. Om anderen op weg te helpen bij zelfstandig onderzoek, werd twee keer een Onderzoeksgids multinationale ondernemingen gepubliceerd: de eerste in 1976, de tweede in 1985. De rapporten zoals we die nu kennen, kwamen pas later.”

Belastingontwijking

Een kroon op SOMO’s werk is de recente aankondiging van Minister Ploumen dat Nederland belastingverdragen met 23 landen wil gaan herzien, zodat belastingontwijking door multinationale ondernemingen niet meer mogelijk is. De Graaf: “Al in de eerste jaren kwamen we in aanraking met de toen nog onbekende term belastingontwijking. SOMO deed in opdracht van de vervoersbond onderzoek naar SHV, een groot familiebedrijf in de Rotterdamse haven met dochterondernemingen wereldwijd. Door ons onderzoek werd duidelijk dat het bedrijf diverse constructies oneigenlijk gebruikte om onder belastingen uit te komen. SOMO is al die jaren onderzoek blijven doen naar belastingontwijking en -ontduiking, heeft de discussie aangezwengeld en in de schijnwerpers gekregen, en met resultaat.”

Zeggenschap terugwinnen

We zijn nu veertig jaar verder. SOMO blijft doorzetten voor een rechtvaardiger wereld. En vergeet niet: morgen is de wereld niet opeens perfect. Dus hoe winnen we publieke zeggenschap terug op multinationals en maken we hen bewust van hun verantwoordelijkheden? Hierop focust het jubileumdebat met Eva Joly (lid van het Europees Parlement), Ewald Engelen (financieel geograaf UvA) en mensenrechtenactivist Martyn Day (2 december a.s.). Kom ook!