Een verschuiving van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen is van levensbelang als het gaat om het aanpakken van de klimaatcrisis. De voorgestelde energietransitie is echter niet gericht op het terugdringen van niet-duurzame energieproductie of -consumptie. Als gevolg daarvan worden mondiale machtsonevenwichtigheden en historische ongelijkheden verborgen onder de transitieverhalen die primair gericht zijn op decarbonisatie.

Koolstofarme technologieën zijn sterk afhankelijk van de winning van grondstoffen, waardoor essentiële grondstoffen een centrale plaats innemen op de mondiale politieke agenda en in de geopolitiek. Voor lithium-ionbatterijen in elektrische voertuigen zijn bijvoorbeeld grondstoffen als lithium, kobalt, nikkel, grafiet en mangaan nodig.

De toenemende vraag naar deze grondstoffen leidt tot een golf van mijnbouwactiviteiten. Het stellen van bedrijfsdoelen, zoals winstmaximalisatie en aandeelhouderswaarde, boven het welzijn van mensen en de planeet leidt tot negatieve sociaaleconomische en milieueffecten. Producerende landen betalen opnieuw de hoogste prijs.

Met onze campagnes roepen we op tot een overgang naar een duurzamer en democratischer energiesysteem en een beheer van natuurlijke hulpbronnen dat mensen en de planeet boven winst plaatst.

Koolstofarme technologieën zijn nog steeds afhankelijk van de winning van grondstoffen

De afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en de winning van grondstoffen voor energieproductie is diep geworteld in onze moderne geïndustrialiseerde samenlevingen. Hoewel we ons de afgelopen jaren hebben gericht op de overgang van fossiele brandstoffen naar schonere, hernieuwbare energiebronnen om de klimaatcrisis aan te pakken, blijft de winning van minerale grondstoffen de kern van de energieproductie. De zoektocht naar essentiële grondstoffen door de wereldmachten neemt een hoge vlucht, waardoor gemeenschappen en het milieu steeds meer onder druk komen te staan. De verschuiving van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie vereist het koolstofvrij maken van onze energiesystemen door het gebruik van koolstofarme technologieën, die op hun beurt intensieve winning van grondstoffen vereisen.

Elektrische voertuigen worden vaak voorgesteld als de ultieme oplossing om de uitstoot van het wegtransport te verminderen. Maar de toenemende behoefte aan grondstoffen voor de productie van de batterijen die deze voertuigen aandrijven, verhoogt de druk op gemeenschappen over de hele wereld. Argentinië, Bolivia en Chili bezitten driekwart van alle lithiumvoorraden ter wereld, terwijl de Democratische Republiek Congo ongeveer tweederde van alle kobalt ter wereld produceert. Sommige gemeenschappen in deze landen hebben te maken met zware vervuiling, waterschaarste, blootstelling aan giftige stoffen, gevaarlijke mijnbouwomstandigheden en kinderarbeid.

Regeringen in het mondiale Noorden promoten de energietransitie vaak als een strategie voor economische groei en proberen een gunstig klimaat te scheppen voor multinationale ondernemingen om te investeren in projecten voor hernieuwbare energie. Maar multinationals worden gedreven door hun winstdoelstellingen. Hun belangstelling voor de kansen die de energietransitie biedt, met name in de uitbreiding van hernieuwbare energietechnologieën, is sterk afhankelijk van grootschalige extractivistische activiteiten. Daarom heeft het dezelfde negatieve gevolgen voor sociaaleconomische en milieuaspecten als traditionele brandstofwinning.

Hoewel overheidssteun cruciaal kan zijn bij het stimuleren van het gebruik van schone energie, zijn wij ervan overtuigd dat er beleid en regelgeving moet worden ingevoerd om te zorgen voor verantwoorde praktijken, sociale inclusiviteit en milieubescherming. Goede voorzorgsmaatregelen en verantwoordingsmechanismen zijn cruciaal om ervoor te zorgen dat multinationale ondernemingen zich aan duurzame praktijken houden.

Decarbonisatie moet samengaan met een lager verbruik

Naast koolstofuitstoot is energieverbruik gekoppeld aan verschillende ecologische, sociale en economische duurzaamheidskwesties. Het verbruik heeft invloed op watervoorraden, luchtkwaliteit, afvalproductie, biodiversiteit en menselijke gezondheid. Als we ons alleen richten op het koolstofarm maken van de economie zonder het energieverbruik aan te pakken, zien we deze bredere duurzaamheidskwesties over het hoofd en versterken we ze in sommige gevallen zelfs.

Hoewel hernieuwbare energiebronnen cruciaal zijn voor het koolstofvrij maken van de economie, zijn hun beschikbaarheid en schaalbaarheid niet onbeperkt. Lithium en kobalt bijvoorbeeld hebben wereldwijd eindige reserves. Een hoog energieverbruik zonder inspanningen om de vraag te verminderen zal de beperkingen van hulpbronnen alleen maar vergroten en afhankelijkheid van schaarse materialen creëren.

Pleiten voor decarbonisatie zonder het fundamentele kapitalistische idee van het nastreven van “groei tegen elke prijs” in twijfel te trekken, versterkt verder het schadelijke geloof dat specifieke individuen en gemeenschappen kunnen worden opgeofferd ten gunste van overwegend witte bevolkingsgroepen en bedrijven elders, waaronder aandeelhouders en consumenten. Deze benadering komt in de eerste plaats tegemoet aan de energiebehoeften van het mondiale Noorden en zijn ondernemingen, terwijl de ernstige negatieve gevolgen voor het mondiale Zuiden, waaronder boerengemeenschappen en inheemse volken, wiens strijd vaak onopgemerkt en onbelicht blijft, worden genegeerd.

Wij vragen om een omvattende aanpak om een duurzame en eerlijke energietoekomst te bevorderen. Deze aanpak moet prioriteit geven aan decarbonisatie en energie-efficiëntiemaatregelen die niet-duurzaam energie- en grondstoffenverbruik verminderen, en tegelijkertijd overschakelen op koolstofarme of hernieuwbare energiebronnen.

De energietransitie onder leiding van bedrijven ter discussie stellen

Het onophoudelijke streven naar aandeelhouderswaarde vormt een belangrijk obstakel bij het aanpakken van de klimaatnood. Het omarmen van een door bedrijven geleide energietransitie die gericht is op winst en groei verergert bestaande ongelijkheden die geworteld zijn in koloniale erfenissen en bestendigt de uitbuiting van de natuur. Deze door bedrijven geleide energietransitie verzuimt een kritische beoordeling te maken van de haalbaarheid en rechtvaardigheid van alternatieve, regeneratieve en democratische energiesystemen.

De overheersende aanpak van internationale olie-, kolen- en gasbedrijven bij het navigeren door de energietransitie heeft als enige doel om “de aandeelhouderswaarde te maximaliseren”.

Om slechts één voorbeeld te geven: Tijdens de jaarlijkse algemene vergadering (Annual General Meeting, AGM) van Shell in 2023 communiceerden de nieuw benoemde CEO Wael Sawan en de Raad van Bestuur dat projecten op het gebied van hernieuwbare energie meer winst moeten genereren om de aandeelhouderswaarde te verhogen. In plaats van vast te houden aan hun belofte om de olieproductie jaarlijks met 1-2 procent te verlagen, benadrukte het huidige management van Shell dat fossiele brandstoffen weer centraal komen te staan in hun activiteiten en investeringen. De reden hiervoor is dat duurzame energie onvoldoende winstgevend wordt geacht.

Maatschappelijk verantwoord ondernemenen verantwoordelijk stopzetten van activiteiten

Als we een catastrofale klimaatverandering willen voorkomen, moeten mijnbouw- en energiebedrijven stoppen met het winnen en verbruiken van fossiele brandstoffen. Deze overgang werpt echter cruciale vragen op over de gevolgen voor gemeenschappen en werknemers die voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van deze winningsindustrieën. Bovendien laat het vertrek van mijnbouw- en energiebedrijven onopgeloste kwesties achter met betrekking tot de slachtoffers van mensenrechtenschendingen en milieuschade die is veroorzaakt door winningsactiviteiten in het verleden en die nog adequaat moet worden hersteld.

Het onderwerp van verantwoordelijke stopzetting van activiteiten is een terugkerend onderwerp in ons werk en zal naar verwachting nog belangrijker worden in het licht van de energietransitie. Bij SOMO werken we samen met betrokken gemeenschappen en partners wereldwijd om actief oplossingen te ontwikkelen. Onze inspanningen dringen er bij bedrijven en overheden op aan om de noodzaak van verantwoord terugtreden te erkennen en deze praktijken te integreren in bedrijfsraamwerken voor mensenrechten en zorgvuldigheid op milieugebied.

Via deze inspanningen proberen we de complexe uitdagingen van de energietransitie aan te pakken en tegelijkertijd het welzijn van de betrokken gemeenschappen te garanderen en de mensenrechten en het milieu te beschermen.

Verontrustende trends in uitdagend klimaatbeleid

Veel handels- en investeringsovereenkomsten bevatten mechanismen voor de beslechting van geschillen tussen investeerders en staten (Investor-State Dispute Settlement, ISDS). ISDS geeft transnationale bedrijven de bevoegdheid om gerechtelijke stappen te ondernemen tegen regeringen via geheime tribunalen buiten het nationale rechtssysteem om, in het bijzonder met betrekking tot veranderingen in wetgeving en beleid die hun winsten zouden kunnen verminderen.

Door de jaren heen hebben olie-, gas-, mijnbouw-, winnings- en energiebedrijven honderden ISDS-zaken aangespannen tegen verschillende landen. Energie- en mijnbouwzaken vormen 42 procent van alle bekende ISDS-zaken. De laatste tijd is er een opvallende stijging te zien in zaken die het klimaatbeleid direct aanvechten, wat een zeer verontrustende trend is.

We moeten het ISDS-systeem dringend afschaffen. Het onweerlegbare bewijs van uitgebreide schade aan het wereldwijde milieu, land, gezondheid en de autonomie van naties benadrukt de cruciale aard van deze kwestie. Het verhoogde belang van het aanpakken van klimaatproblemen is onbetwistbaar. De bestaande hervormingsvoorstellen zijn zwak, hebben geen impact en schieten schromelijk tekort. Ons werk en onderzoek bij SOMO is erop gericht regeringen aan te moedigen onmiddellijk actie te ondernemen om een einde te maken aan de risico’s van ISDS.