De farmaceutische industrie is een van de meest winstgevende ter wereld. De prijzen van medicijnen worden bepaald door patentmonopolies, dit maakt overheden en de samenleving afhankelijk van een paar machtige bedrijven. SOMO onderzoekt de financialisering van de farmaceutische industrie, hoge medicijnprijzen, monopolies en octrooipolitiek.

Publiek gefinancierde medicijnontwikkeling zou hand in hand moeten gaan met transparantie, kennisoverdracht, maatschappelijk verantwoord licentiëren en het verbinden van voorwaarden voor gelijke toegang.

Voor betere maatschappelijke opbrengst van overheidsinvesteringen in geneesmiddelenontwikkeling

Belastingbetalers betalen herhaaldelijk voor de ontwikkelingskosten van geneesmiddelen. Farmaceutische bedrijven maken gebruik van fundamenteel onderzoek uitgevoerd door universiteiten en instituten en gebruiken de infrastructuur van de gezondsheidszorg om klinische tests uit te voeren. Farmaceutische bedrijven profiteren ook van belastingvoordelen en maken gebruik van subsidies die overheden beschikbaar stellen om de ontwikkeling van innovatieve geneesmiddelen te stimuleren.

Publieke financiering komt weer om de hoek kijken bij de vergoeding van hoge medicijnprijzen uit nationale regelingen of zorgverzekeringen. Publiek geld wordt ook gebruikt voor fondsen met durfkapitaal om biotech start-ups te financieren. Ten slotte lopen belastingbetalers het risico dat ze opnieuw moeten betalen om de onbetaalde belastingen van farmaceutische bedrijven te dekken. Doordat er geen overzicht is over de hoeveelheid publiek geld die op deze manieren wordt geïnvesteerd, is er geen transparantie over de totale publieke financiering van medicijnontwikkeling.

Ons onderzoek toont echter aan dat overheidsfinanciering in Nederland heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van medicijnen die nu of in de toekomst tegen een zeer hoge prijs worden verkocht. Farmaceutische bedrijven zoals AstraZeneca, MSD, Novartis, en hun aandeelhouders maken enorme winsten wanneer hun nieuwe medicijnen op de markt komen. Belastingbetalers krijgen weinig terug voor deze publieke investeringen als zij de medicijnen niet kunnen krijgen omdat de prijzen uiteindelijk te hoog zijn.

Een perfect voorbeeld van dit fenomeen is de ontwikkeling van COVID-19-vaccins.

Regeringen over de hele wereld verstrekten voorfinanciering en spendeerden minstens 5,8 miljard dollar aan subsidies en tientallen miljarden aan aankoopovereenkomsten om het onderzoek naar en de productie van COVID-19-vaccins tijdens de pandemie te ondersteunen. Slechts vier farmaceutische bedrijven maakten op zijn minst 90 miljard dollar winst op hun COVID-19-vaccins en medicijnen. Volgens de Amerikaanse denktank Public Citizen kwam de ontwikkeling van Moderna’s COVID-19-vaccin volledig voor rekening van de belastingbetaler. En toch gaven bedrijven prioriteit aan hoge inkomens-landen om hun vaccins voor een hogere prijs te kunnen verkopen, en droegen ze zo bij aan de wereldwijde ongelijke toegang tot vaccins. Het grootste deel van deze winsten wordt verdeeld tussen de bedrijven en hun aandeelhouders.

SOMO vindt dat de farmaceutische industrie transparant moet zijn  over de onderzoekskosten van dure medicijnen en het aandeel publieke financiering in de ontwikkeling. Farmaceutische bedrijven beweren dat de prijzen van medicijnen hoog zijn omdat ze de zeer hoge R&D-kosten moeten terugverdienen. Tegelijkertijd geven ze geen openheid van zaken over deze R&D-kosten.

Winsten voor aandeelhouders krijgen voorrang boven farmaceutisch onderzoek

SOMO’s onderzoek naar de 27 grootste farmaceutische bedrijven wereldwijd, laat zien dat er de afgelopen 20 jaar meer geld is geïnvesteerd in financiële activiteiten dan in de productie van medicijnen en medicijnonderzoek. Geld dat op grote schaal geleend werd kwam niet terecht bij investeringen in onderzoek en ontwikkeling van nieuwe medicijnen of productiecapaciteit, maar werd uitgekeerd aan aandeelhouders als dividend en besteed aan het terugkopen van bedrijfsaandelen.

Tussen 2000 en 2018 ging er bij deze 27 bedrijven 1.540 miljard dollar naar aandeelhouders. Bij de tien grootste farmaceutische bedrijven was de uitbetaling aan aandeelhouders maar liefst 142 procent hoger dan wat er in een bepaald jaar werd uitgegeven aan R&D.

Belastingontwijking door farmaceutische bedrijven

Ongeveer 75 procent van het inkomen van de farmaceutische industrie wordt voor belastingdoeleinden ‘offshore’ opgegeven. Zelfs in vergelijking met andere multinationals sluizen farmaceutische bedrijven een extreem groot deel van hun winst offshore, zodat deze bedrijven nu vaak lagere belastingtarieven betalen dan bijvoorbeeld kleine ondernemers, leraren en brandweermannen.

Farmaceutische bedrijven, die massaal profiteerden van de COVID-19-pandemie en het werk van publieke onderzoeksinstituten, zorgden ervoor dat deze winsten terechtkwamen in landen met lagere belastingtarieven. Uit een uitgelekt contract tussen Moderna en de Europese Commissie valt op te maken dat de vaccinwinsten van het bedrijf in het Zwitserse Basel terecht zouden komen, een jurisdictie met lage belastingen, waar het bedrijf waarschijnlijk weinig zal afdragen. Daarnaast heeft Moderna veel patenten in het Amerikaanse belastingparadijs Delaware gedeponeerd, waar inkomsten uit patenten zijn vrijgesteld van belasting.

Een ander voorbeeld van een bedrijf dat belasting ontwijkt terwijl het overheidsgeld ontvangt, is biotechgigant Qiagen, een van de grootste producenten van coronatestkits. Uit SOMO’s onderzoek blijkt hoe Qiagen interne bedrijfsleningen tussen haar vestigingen in de belastingparadijzen Malta, Ierland en Luxemburg heeft gebruikt om vennootschapsbelasting in Nederland te ontwijken. SOMO schat dat het bedrijf 142 miljoen euro aan Nederlandse vennootschapsbelasting heeft ontweken.

Big Tech, Big Pharma en de gezondheidszorg

De gezondheidszorg is een van de nieuwe groeigebieden voor Big Tech. Amazon, Google en Microsoft, maar ook kleinere techbedrijven, breiden wereldwijd snel uit in verschillende segmenten van de gezondheidszorg. De techbedrijven hebben aanzienlijk geïnvesteerd in de ontwikkeling van nieuwe digitale gezondheidsinfrastructuren en de opslag, verzameling en analyse van gegevens.

Hoewel er grote zorgen zijn over de expansie van techbedrijven in de gezondheidszorg met betrekking tot de privacy van patiënten, is er weinig aandacht voor het enorme risico dat de samenleving door de digitalisering van de gezondheidszorg steeds afhankelijker wordt van techbedrijven.

Door de ontwikkeling en het onderhoud van de digitale gezondheidsinfrastructuur zullen een paar zeer grote en machtige multinationals de operationele controle krijgen over volksgezondheidssystemen en -gegevens. Samenlevingen en overheden kunnen daardoor de controle over hun volksgezondheidszorgsystemen verliezen. Ons onderzoek richt zich op de monopoliemacht van technologiebedrijven over digitale systemen voor de volksgezondheid en het voorkomen van misbruik van onze gezondheidsgegevens.